Zatvaranje, raslojavanje i isključivanje – koncept modernog stanovanja?

Preplavljeni novoizgrađenim stambenim kvadratima i stilom života koji nam se uz njih obećava, sve češće nailazimo na koncept “zajednice zatvorenog tipa” (kakav je, čini se, već široko usvojen prevod termina gated communities). Bilo da se nalaze u predgrađima ili centralnim zonama grada, “sa ogradom oko celog naselja, obezbeđenjem na ulazu i kontrolisanim pristupom” obećavaju sigurnost, pristup “samo stanarima i najavljenim posetiocima”, ekskluzivne zelene površine, različite sportske i rekreativne sadržaje, kao i brojne druge (javne?) usluge unutar naselja. Dok ovakvi kompleksi, koji nam se predstavljaju kao idealni model života u gradu i savremeni koncept stanovanja, možda mogu delovati primamljivo potencijalnim kupcima (i investitorima) stanova, njihovo širenje ukazuje na rastuću prostornu i socijalnu nejednakost koja nesumnjivo zahteva dublju pažnju javnosti. Dakle, šta su to zapravo zatvorene zajednice, kome su namenjene (a kome nikako ne), kao i šta su njihovi otisci u tkivu grada?

Zatvorene zajednice pojavljuju se u našem kontekstu sa proliferacijom luksuznih stambenih kompleksa, kroz transponovanje američkog modela “gated community”, oblika stambenog naselja kojem je javni pristup ograničen. Ove zatvorene teritorije mogu uključivati jedan blok ili čitave kvartove sa razvijenom mrežom ulica, trgova, sa parkovima, sportskim terenima i vrtićima. Kontrola pristupa – putem zidova, ograda, nadzornih kamera i/ili privatnog obezbeđenja – predstavlja centralnu karakteristiku ovakvih kompleksa. Njihovo poreklo može se pratiti od posleratnog razvoja gradova u Sjedinjenim Američkim Državama, a krajem prošlog veka intenzivira se i njihova primena i izvoz u druge zemlje čiji gradovi takođe prolaze kroz neoliberalnu urbanizaciju. Inicijalno su bili namenjeni samo najbogatijim stanovnicima, premda se njihova ciljna grupa poslednjih godina širi i na stanovništvo sa prihodima nešto višim od prosečnih. U Srbiji su kao model stanovanja uvedeni tek u poslednjoj deceniji i svojstveni su luksuznim stambenim naseljima (poput Kosmajskih vrtova, nedaleko od Beograda ili Ozone Residence, na teritoriji Novog Beograda).

Zatvorene zajednice se pojavljuju kao rezultat brojnih faktora, ali se u literaturi uglavnom ističu dva ključna – privatizacija i komodifikacija prostora, omogućena dominacijom tržišne logike u prostornom razvoju, sa jedne strane, kao i povlačenje države iz sektora javnih usluga i napuštanje njene redistributivne uloge, sa druge. U Beogradu, kao i u drugim gradovima Srbije, ta dva fenomena su se u velikoj meri proširila u poslednjih nekoliko decenija. Od raspada Jugoslavije i u suprotnosti sa tadašnjim politikama prostornog razvoja i planiranja zasnovanim na javnom interesu i zajedničkom upravljanju dobrima, država je de facto postala platforma preko koje je privatizacija stanovanja i urbanog prostora postala moguća i, šta više, koja podstiče tretman prostornih resursa primarno kao robe kojom se trguje i stiče profit. Shodno tome, javno zemljište se prodaje (ili čak poklanja) privatnim investitorima, a javni stanovi se zanemarljivo malo grade, a mnogi od njih potom bivaju prodati. Istovremeno, tretman javnih prostora i otvorenih (i zelenih) površina vrlo je slabo regulisan, pa oni polako, ali sigurno, stiču status ugrožene vrste.

Rezultat prioritizovanja interesa investitora, te planiranja grada ili sektora stanovanja na tržišnim principima, jeste, između ostalog, i mogućnost kreiranja modela (u datom kontekstu može se reći i proizvoda), poput zajednica zatvorenog tipa, koji privilegovanim pojedincima obećava sigurnost i visok kvalitet komplementarnih sadržaja i usluga koje nedostaju u “javnom” gradu. “Pa dobro, što se bunite – ko može da plati, neka ima sve što poželi”, reći će zagovarači postojećeg sistema proizvodnje, pa čak i oni koji veruju da “uz male reforme, kapitalizam samo treba da postane ‘humaniji’”, ali će time zanemariti šta takav model čini za celokupni razvoj grada, odnosno šta, osim koristi za sopstvene stanare, donosi i ostalim stanovnicima grada.

Preuzeto sa vebsajta projekta “Kosmajski vrtovi” (www.kosmajskivrtovi.rs)

Zatvorene zajednice obično naseljavaju veoma privilegovane društvene grupe okupljene u ekonomski i socijalno homogene zajednice. Možemo ih, dakle, razumeti kao jedan oblik odabrane samo-segregacije bogatih koji ostvaruju svoje ideale stanovanja u gradu. Međutim, efekti i posledice takvih izbora trpi i manje privilegovana i ranjivija populacija, navodeći na preispitivanje ulogu države u omogućavanju širenja takvog koncepta stanovanja, ali i komodifikacije i privatizacije prostornih resursa u našim gradovima. Kao oblik stambene segregacije, zatvorene zajednice su i izraz i jedan od faktora održavanja socio-ekonomskih, te prostornih nejednakosti. Ciklus funkcioniše na sledeći način: rastuće razlike u prihodima, u situaciji u kojoj je tržište nekretnina gotovo jedina opcija za pribavljanje stana i nema dovoljno priuštivih alternativa koje država obezbeđuje, dovodi do toga da će domaćinstva, zavisno od svog prihoda, obezbeđivati stanovanje u različitim zonama grada, ali i različitog kvaliteta stambenog prostora i pratećih usluga i sadržaja. Tako će, na primer, neko ko koristi stan u u kompleksu javnog stanovanja u Jabučkom ritu živeti bez direktnog pristupa osnovnoj komunalnoj infrastrukturi, javnom transportu, izvorima prihoda, obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, jer država ne sprovodi politike koje će im to obezbediti. Neko privilegovaniji će pak, daleko od takve lokacije, imati luksuzni stan okružen zelenilom, vrtić, savremeno opremljeno igralište i rekreativne sadržaje nadomak kućnog praga, zbog toga što im je investitor prodao u paketu sa stanom i komunalnu i socijalnu infrastrukturu (umesto da je država obezbedi). Iako koristimo ekstremne situacije kao ilustraciju, ovo važi i za sve one koji žive u mnogo brojnijim naseljima po gradu, a upravo postojeće politike vode tome da ovakvi ekstremi postanu paradigma. Stambena segregacija, dalje, iznova reprodukuje ekonomsku nejednakost kroz takozvani “efekat susedstva” (uticaj socio-ekonomskih uslova naselja na prilike koje njeni stanari imaju u životu) – ukratko, stambena segregacija direktno ograničava mogućnosti za socijalnu mobilnost za populacije sa nižim prihodima, jer razlike u dostupnosti prilika u velikoj meri određuju mogućnosti za promenu njihovog položaja i ekonomskog statusa. U tom smislu, i izabrana prostorna segregacija bogatih (zatvorene zajednice), kao i prisilna segregacija marginalizovanih i siromašnih (kroz zanemarivanje neformalnih naselja i sprovođenje projekata socijalnog stanovanja) imaju kao efekat fragmentisano, te polarizovano društvo i smanjuje društvene kohezije.

Uz to, u zatvorenim zajednicama javnost prostora je praktično ukinuta, što sasvim eliminiše mogućnosti za susret sa različitima, sa drugima. Ovo ukidanje se ne događa samo kroz fizičke zidove već i kroz “mekše” načine kao što su distanciranje i izolacija, digitalni i ljudski nadzor, ili arhitektonski dizajn koji okružuje kompleks i zatvara ga. Dalji efekat suspendovanja javnosti je depolitizacija društvenog života i smanjeno građansko angažovanje. Kroz disciplinovanje i više ili manje nametnut kod ponašanja i društvene norme, stanari zatvorenih zajednica postaju manje skloni da učestvuju u širim političkim diskusijama, a posebno učestvuju u borbama za javni interes (a ne samo sopstveni ili interes zatvorene zajednice). Dakle, oni koji “imaju sve” kroz privatnu infrastrukturu, manje su motivisani da zahtevaju javnu infrastrukturu koja koristi svima.

Zatvorene zajednice ne samo da čuvaju trenutno stanje socijalne stratifikacije, već i uspostavljaju novi, dugotrajni sistem diferencijacije u prostornom uređenju gradova. Osim što kratkoročno treba da pokrenemo širu i kompleksniju (nego što ovaj tekst može da pruži) javnu diskusiju o tome da li su nam potrebne zatvorene zajednice, one pokreću i pitanje o budućnosti naših gradova – da li zaista želimo da se ti gradovi pretvore u arhipelage naselja koja su međusobno drastično različita i sasvim odvojena?

Kosmajski vrtovi na svom vebsajtu, pomalo nesmotreno, u promociji obližnjih “atrakcija”, našu pažnju sa koncepta zatvorene zajednice premeštaju na Spomenik borcima kosmajskog odreda iz 1971. godine, iz vremena u kome su u planiranju grada učestvovali svi njegovi građani, a izgradnja društvenih stanova i javne infrastrukture bili neki od primarnih odgovornosti države i celokupnog društva. To nam može biti samo jedan mogući izvor inspiracije u promišljanju nekog idealnog budućeg grada, ali ono što je sigurno jeste da pojava zatvorenih zajednica i sličnih proizvoda, kao izraza neoliberalnog urbanog razvoja, neće nestati sve dok se radikalno ne promene osnovne pretpostavke oblikovanja i planiranja gradova, kao i sektorskih prostornih politika.

Ministarstvo prostora – Maria Minić, Jovana Timotijević

Tekst prvobitno objavljen na portalu Forbes

Zatvaranje, raslojavanje i isključivanje – koncept modernog stanovanja?

POVEZANI TEKSTOVI